Bernard Eugène A. Rottiers, Itinéraire de Tiflis à Constantinople (1829) - Part 1

Bernard Eugène A. Rottiers (1771-1858) was a Dutch officer who was born in Antwerp and began his military career in the Austrian service. He participated in the French Revolutionary and Napoleonic Wars, serving the Austrian, British, Dutch and Russian armies. In 1809, he was sent to the Caucasus where he took part in the Russo-Persian War until 1815. Three years later he requested a discharge from the Russian army and decided to return him to Antwerp. During his journey, Rottiers kept a journal which he later published as "Itinéraire de Tiflis à Constantinople" in 1829. 

La salle à manger était à la fois le salon de réception et la chambre à coucher du prince et de sa femme. Sur un des côtés de l'appartement se prolongeait un immense lit de bois, pareil à ceux que l'on voit dans nos corps-de-garde. La nuit on étendait là dessus une une espèce de matelas de feutre, épais de deux doigts, et fort dur: on roulait dès le matin cette couche conjugale, pour la placer sur des coffres où étaient serrés les habillements du prince et de la princesse. Le long des murailles étaient suspendues toutes les différentes armes du prince : elles étaient riches et nombreuses. Les croisées, taillées en pierre comme celles de nos églises gothiques, étaient garnies de papier huilé en place de vitraux. 

Nous dînâmes par terre, accroupis à la turque. Pour faire honneur à ma femme, la princesse dérogea aux mœurs du pays et prit place avec nous. Quelque grand que soit le nombre des convives, ils se rangent toujours sur une file, et le maître de la maison est placé à l'une des extrémités, de manière à pouvoir s'occuper de tous ses hôtes. Nous étions en tout douze personnes. Une natte fut étendue devant nous et par dessus une nappe de couleur. Des pains longs et plats, d'une pâte fort molle, furent placés devant chacun des convives. Ces pains servent à plusieurs usages : on s'en construit, pour manger la soupe qui est fort épaisse et même les légumes et les sauces, une sorte de cuiller que l'on finit par avaler; on s'en fait également une serviette pour s'essuyer les doigts ou les lèvres. 

Les Imérétiens boivent beaucoup, et un domestique circule continuellement derrière la file des convives, armé d'une énorme amphore et d'une grande cuiller d'argent dans laquelle chacun boit à son tour. Chez le prince Tsérételli, ma femme et la princesse se servaient à elles deux d'une coupe plate en forme de patère. La table était abondamment plutôt que somptueusement servie en volaille et gibier, rôtis ou accommodés avec beaucoup d'herbes de haut goût. Les plats était fort petits et très nombreux. La plupart des légumes différaient singulièrement de ceux que l'on nous sert en Europe. Les Géorgiens mangent, crus ou bouillis dans l'eau, une vingtaine de végétaux que nous dédaignons ou qui manquent à nos climats. Tous ces mets nationaux figuraient à la table du prince. Le potage, au lieu des herbes que nous y mettons, était composé avec de la coriandre (coriandrum sativum; en géorgien, Zenri). Il fut remplacé par une salade de convallaria polyganatum (Swintri) cuit à l'eau et refroidi; il se mange à l'huile et au vinaigre. La princesse avait devant elle une assiette de menthe verte (Pitna), qu'elle prenait crue et sans aucune espèce d'assaisonnement. Enfin dans toute la Géorgie on mange la mauve (malva rotundifolia; en géorgien, Balbà), apprêtée a peu près comme on nous sert les choux. C'est le mets habituel des pauvres, qui le trouvent en abondance le long des routes et dans les prairies. On est frugal en Asie; et l'on y a souvent de bonnes raisons pour l'être.

================
თარგმანი

1818 წელი. ჰოლანდიელმა ოფიცერმა ბერნარდ ეჟენ როტიერმა, რომელიც ნაპოლეონის ომებში მონაწილეობდა (ბრიტანულ, ფრანგულ, და ბოლოს რუსულ მხარეზე) და შემდეგ კავკასიაშია მსახურობდა, სახლში დაბრუნება გადაწყვიტა. გზაზედ მოინახულა წერეთელი, რომელმაც ბუნებრივია სუფრა გაუშალა:

"ოთახი, სადაც სასადილოდ მიგვიპატიჟეს, იყო ერთდროულად მისაღები ოთახიც და თავადის [წერეთლის] და მისი მეუღლის საძინებელიც. ოთახის ერთი კედლის გასწვრივ იდგა დიდი ზომის ხის ლოგინი, მსგავსი იმისა როგორიც ჩვენს საყარაულოში დგას ხოლმე. ღამით ამ ლოგინზე ვრცელ, ორი თითის სისქის და საკმაოდ უხეშ ფეტრის ლეიბს შლიან; დილით კი ამ ლეიბს აიღებენ და დებენ კარადაზე, რომელშიც ასევე ინახება თავადის და მისი მეუღლის ტანისამოსი. ოთახის კედლები მორთული იყო თავადის მდიდრული და მრავალრიცხოვანი იარაღით. ოთახის ფანჯრებში, რომლებიც იყო ქვით ნაშენი ისე როგორც ამას აკეთებენ ჩვენს გოტიკურ ეკლესიებში, შუშის ნაცვლად გაკრული იყო ზეთოვანი ქაღალდი.

საჭმელი ვჭამეთ იატაკზე, თურქულ ყაიდაზე. ჩემი მეუღლის პატივისცემის ნიშნად, თავადის მეუღლემ დაარღვია ამ ქვეყნის ადათი და შემოგვიერთდა სუფრაზე. სულ ვიყავით თორმეტი ადამიანი. ჩვენს წინ გაშალეს დიდი ჭილობი, რომელსაც გადააფარეს დიდი, ფერადი სუფრის ნაჭერი. თითოეული სტუმრის წინ იდო გრძელი და ბრტყელი პურები, რომლებიც რბილი ცომისგან იყო დამზადებული. ამ პურებს მრავალი დანიშნულება აქვთ: შეგიძლიათ ამ პურისგან გააკეთოთ ერთგვარი კოვზი, რომლითაც მიირთმევთ წვნიან საჭმელს, რომელიც აქ საკმაოდ შესქელებულია, ასევე შეგიძლიათ გამოიყენოთ ბოსტნეულისა და სოუსების მისართმევად; ჭამას რომ დაასრულებთ, “კოვზსაც“ ზედ მიაყოლებთ; ამ პურებს ასევე იყენებენ ხელსახოცის ნაცვლად, ტუჩების და თითების შესახოცად.

იმერლები სვამენ დიდი ოდენობით ღვინოს. სუფრას მუდამ დატრიალებს მოსამსახურე, რომელსაც ხელში უკავია დიდი კოკა და გრძელი ვერცხლის კოვზი [აზარფეშა], რომლიდანაც სტუმრები რიგ-რიგობით სვავენ ღვინოს... სუფრაზე უხვად იყო ფრინველების და საქონლის ხორცისგან დამზადებული და სხვადასხვა მწვანილით ძალიან გემრიელად შეკმაზული შემწვარი ან მოხარშული კერძები. თავად კერძები იყო ზომით პატარა, მაგრამ მრავალრიცხოვანი. ბოსტნეულობის უმრავლესობა მეტად განსხვავდება იმისგან, რასაც ჩვენ ევროპაში მივირთმევთ. ქართველები ჭამენ უმად ან მოხარშულს ბოსტნეულის ოც ისეთ სახეობას, რომელსაც ჩვენ არაფრად ვაგდებთ, ან რომლებიც ჩვენთან კლიმატის გამო არ იზრდება. ყველა ეს ეროვნული კერძი [წერეთლის] სუფრაზე იყო წარდგენილი. წვნიან კერძებში ჩვენთვის ნაცნობი მწვანილის ნაცვლად [ქართველები] იყენებენ coriandrum sativum (ქართულად კი ძენრი [Zenri, ქინძი]). სალათის ფურცლების ნაცვლად აქ მიირთმევენ convallaria polyganatum (ქართულად სვინტრი), რომელსაც ხარშავენ, აცივებენ და ზეთით და ძმრით კმაზავენ. [წერეთლის] მეუღლის წინ იყო პიტნით სავსე კერძი, რომელსაც ის ჭამდა უმად, ყოველგვარი შეკმაზვის გარეშე. და ბოლოს, მთელს საქართველოში პოპულარულია malva rotundifolia (ქართულად ბალბა), რომელსაც ქართველები ისე ჭამენ, როგორც ჩვენთან კომბოსტოს. სწორედ ეს არის აქაური მდაბიო მოსახლეობის ძირითადი საჭმელი, რომელიც უხვად იზრდება გზის პირას და ველებზე. აზიაში ხალხი ყაირათიანია, და საამისოდ კარგი მიზეზიც აქვს."

Harold C. Armstrong, Unending Battle (1934)

Harold Courtenay Armstrong (1892-1943) was a British officer and author. He served in the British intelligence during the World War I and was captured by the Ottomans during the siege of Kut in 1916. Marched through Syria to Turkey, he attempted to flee and was imprisoned. Following the end of the war, he was later posted in the occupied Istanbul as Deputy Military Attorney at the British High Commission. During his stay in Turkey, Armstrong met numerous Georgians who had fled during the Bolshevik invasion of Georgia in 1921. He struck up close relations with some of them and remained good friends with Leo Kereselidze, a prominent Georgian military figure, politician and journalist who was involved in the Georgian national movement against the Soviet domination. After returning to Britain, Armstrong published numerous books about the Middle East. In 1934 he wrote a biography of Leo Kereselidze, entitled Unending Battle, in which he made interesting observations about the Georgians:

"They are a strange people, difficult for an Anglo-Saxon to understand, and with whom it is often difficult for him to sympathize. Their origin and the origin of their language is unknown. In the fifth century, when much of the West and all Russia was still barbarian, they were Christians, and they have retained their faith. Their culture, though based on Persia, is Western, and yet they are essentially orientals. 

They are fighters always, chivalrous, brave to folly, gay, haphazard, reckless, taking good and bad as equal chances, and while with success they grow indolent, defeat braces them to effort. Virile and handsome, both men and women are horsemen and delight in all sport and in danger. They are generous, spontaneous without any morbid mysticism of the Russians, and they are warm-hearted and yet proud as Lucifer. They are fierce and vindictive if their honor is touched, hot-headed, quarrelsome and quick to lash out and to kill at the smallest insult - and without counting the cost: tireless in revenge and as often fantastically generous in forgiving. 

To talk, to discuss, to spend hours in amiable conversation or argument [is] a habit of Georgians: they [get] an active pleasure from talking; often for them words [are] more real than actions. 

They are never bothered with saving a few cents by bargaining. When they have money they spent it with open hand, surrounded by tens of friends and relatives, carelessly and without calculation, trusting to the gods to bring them more. The fondness of celebration is in their blood and is evidenced in the patterns of incredible hospitality - the groaning board of welcome, the elaborate speeches of the Tamada (the master of the feast) as food and drink show no sign of ceasing to fill plates and glasses, the week-long festivities that are held on every occasion.

They act more by impulse and emotion than by reason, and are easily moved by a word or a gesture from tears to laughter or from savage hatred to tenderness. Illogical, their actions are as hard to follow as those of children' nor can they be foreseen. Intense individualists they lack in discipline and self-control, and resent orders or being commanded. Yet above all they are filled with a great patriotism, a love of Georgia and a love of Liberty so intense that no defeat and no disaster can destroy or temporarily break these."

============================
თარგმანი

"ქართველები უცნაური ხალხია, ანგლო-საქსონელი ადამიანისათვის რთულად გასაგები და რომელთანაც რთული იქონია თანაგრძნობის შეგრძნება. მათი წარმოშობა, ისევე როგორც მათი ენისა, ბურუსითაა მოცული. მეხუთე საუკუნეში, მაშინ როდესაც დასავლეთის დიდი ნაწილი და მთელი რუსეთი ჯერ კიდევ ველური იყო, ქართველები უკვე ქრისტიანები იყვნენ და მათ დღემდე შეინარჩუნეს თავიანთი მრწამსი. მათი კულტურა სპარსულს ეყრდნობა მაგრამ ამავე დროს დასავლურიცაა, თუმცა არსებითად ქართველები მაინც აღმოსავლეთის ხალხია.

ქართველები ყოველთვის მებრძოლები არიან, რაინდულები, უზომოდ მამაცები, მხიარულები, [მაგრამ ასევე] თავქარიანები, წინდაუხედავები, კარგსა და ცუდს რომ თანაბრად ეგებებიან; რაც უფრო წარმატებულები არიან, მით უფრო უსაქმურები და ზანტები ხდებიან, მაგრამ წარუმატებლობა კვლავ ძალისხმებისაკენ ამხნევებს მათ. ძლიერნი და მშვენიერნი, კაცებიც და ქალებიც კარგი მხედრები არიან და დიდ სიამოვნებას ნახულობენ სხვადასხვა შეჯიბრებებში და საფრთხეში.

ქართველები არიან გულუხვები, სპონტანურები, ყოველგვარი იმ არაჯანსაღი მისტიციზმის გარეშე რომელიც რუსებს ახასიათებთ, გულთბილები და ამავე დროს თვით ლუციფერივით ამაყნი. როდესაც საქმე ღირსებას შეეხება, ქართველი ხდება მძვინვარე და გულღრძო, ფიცხი, მოჩხუბარა, წამში შეუძლია იფეთქოს და მოკლას რაიმე წვრილმანი შეურაცყოფისათვის, იმის გაუაზრებლად თუ რად დაუჯდება ეს მას; შურისძიებაში დაუღალავნი, ისინი ასევე ფანტასტიურად გულუხვები არიან პატიებაში.

საუბარი, განხილვა, სასიამოვნო განსჯაში და დისკუსიაში საათების გატარება - ეს არის ქართველთა ჩვევა. საუბარი დიდად სიამოვნებთ მათ და მათვის სიტყვა უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე ქმედება. 

ისინი არასოდეს იწუხებენ თავს ფულის დაზოგვით; როდესაც ფული აქვთ, გაშლილი ხელით ხარჯავენ გარშემორტყმულნი ათობით მეგობრითა და ნათესავით, ხარჯავენ დაუდევრად და ხვალინდელ დღეზე ფიქრის გარეშე, იმის იმედით რომ იღბალი გაუმართლებთ და ისევ იშოვნიან ფულს. ქეიფი და დროსტარება მათ სისხლშია და ამის დასტურია მათი წარმოუდგენელი სტუმართმოყვარეობა - საჭმლით დახუნძლული მაგიდები, თამადას დახვეწილი სადღეგრძელოები, საჭმელ-სასმელის უწყვეტი დინება რომელსაც ბოლო არ უჩანს, მრავალ-დღიანი დღესასწაულები რომელსაც ნებისმიერ საბაბზე აწყობენ.

ქართველები უფრო მოქმედებენ იმპულსითა და ემოციებით ვიდრე საღი გონებით, ერთი სიტყვა ან ქმედებაა საკმარისი რათა ისინი ცრემლებიდან სიცილამდე მიიყვანო, ან მტრობიდან სათუთობამდე. მათი ქმედებები ხშირად არალოგიკურია და ისევე რთულად გასაგები როგორც ბავშვების საქციელი; რთულია მათი მოქმედების განჭვრეტა.

ქართველები არიან მგზნებარე ინდივიდუალისტები, რომლებსაც აკლიათ დისციპლინა და თვითკონტროლი; სძაგთ ბრძანებები და დამორჩილება. მაგრამ ყველაზე მეტად ისინი გამსჭვალულები არიან პატრიოტიზმით, საქართველოს და თავისუფლების სიყვარულით, რომელიც იმდენად მგზნებარეა რომ ვერანაირი დამარცხება ან უბედურება ვერ შეძლებს გაანადგუროს ან გასტეხოს ეს ხალხი."